پدیده نخست شهری و الگوی نظام شهری در ایران

شهرها به عنوان مراکز اصلی تجمع و تمرکز جمعیت و فعالیت بخش های بازرگانی، صنعتی، فرهنگی، اداری و سیاسی به شمار می روند. در نتیجه، استخوان بندی و چارچوب اصلی سازمان فضایی کشور را شبکه سلسله مراتبی از مراکز شهری تشکیل می دهند. برای تبیین اندازه شهرها در درون این شبکه، برخی پژوهشگران همچون اویرباخ مدل های فضایی خاصی (مدل رتبه – اندازه) را پیشنهاد نموده اند که اندازه جمعیتی شهرها را نسبت به بزرگ ترین شهرها بیان می کند. اما رشد نامتوازن و افسارگسیخته شهرهای بزرگ و برتری بیش از اندازه آنها بر دیگر شهرها چه در سطح ملی و چه در چارچوب استانی، به پیداش پدیده ای انجامیده است که تشدید و تداوم این فرایند، به تدریج بر قطبی شدن هرچه بیشتر فضای کشور و بی عدالتی فضایی منجر می شود که نتیجه آن عدم توسعه اجتماعی و اقتصادی شهرهای کوچک، میانی و نواحی پیرامون آنها است. تهران طی یک سده اخیر پایتخت سیطره بی چون وچرای خود را بر شبکه شهری کشور تحمیل کرده است. در مرحله بعدی، بیشتر مراکز استان ها نیز همین رابطه را با دیگر شهرها برقرار نموده اند. تنها برخی مراکز استان ها، به علت تازه تأسیس بودن، موقعیت مکانی خاص و شرایط تاریخی و جغرافیایی شان هنوز به پدیده نخست شهری نرسیده اند، اما روند های کنونی و الگوهای رایج شهرنشینی آنها نیز تا مرحله ای بحرانی و غیرقابل بازگشت می تواند ادامه یابد.